Dinin temel taşlarından biri olan Hac olgusunu, çağdaş bir yaklaşımla yeniden usavurursak, yeni anlamlar çıkarabiliyoruz. Önemli olan düşünmektir. İnsan, evrensel bir düşünceye bağlı değilse, yaşamı da yorumlayamaz. Çünkü bir insan bile yalnız başına bir ülkedir, evrensel bir olgudur. Belli topraklarla çevrik, dar bir açı çürütüyor insanı. Hele uygulayımbilimsel atılımlarla dolu olan çağımızda, insanı anlamak, insanı yorumlamak için, dünyayı bir yuvarlak bomba gibi karşımıza alıp irdelemek zorunlu. 
Önerilmiş uluslararası birlik düşüncelerinden hiçbiri, Hac denli ‘insan’la olsun, ‘zaman’la olsun, ‘yer’le olsun uyum belirtmez. Yalnız Hac’la sağlanıyor bu uyum. 
‘Zaman’ yaklaşımıyla anlatım: Hac, kamer yılına (L’annee lunaire) ve kamer ayına (le mois lunair) göre belirleniyor. Bunun önemli sonucu şu oluyor: Kamer ayı, her yıl on gün öne geldiği için, belli ayın belli haftasına rastlayan hac olgusu, otuz altı yılı içeren bir sürede, yılın bütün aylarında beliriyor. Oysa milat yılıyla saptanan bir gün ya da hafta, yalnızca yılın o mevsiminin o ayında anılmak zorunluğuyla karşılaşıyor. 
Hac’cın kamer ayına göre olmasının bilgeliğini, insan psikolojisine uygun düşmesiyle daha iyi anlamış oluyoruz. Mevsimlere göre insan düşüncesi de açılımlar gösterir. İnsan mevsimlerle de ilgili olarak yeni yorumlara ulaşmaz mı? Yalnızca, yılın belli ayının belli haftasında (milat yılında oluyor böyle) toplanılma olgusunun tekdüzeliğiyle yıl yıl değişen tarihlerde (kamer yılında olduğu gibi) toplanmanın canlılığını nasıl bir görebiliriz? Böylesi daha insancıl olmuyor mu? İnsan gereksinmeleri de aylara göre değişiklik göstermiyor mu? 
‘İnsan’ yaklaşımıyla anlatım: Hac olgusu, insanları sınıf ayrıcalığından, ırk ayrıcalığından, dil ayrıcalığından, ulus ayrıcalığından uzakta tutarak, tüm insanları bir araya getiren tek uluslararası insan şölenidir. Gerçek bağımsızlığın ve özgürlüğün bilincine hac olgusu ulaştırıyor bizi. Hangi öğreti, insanları, bu ayrıcalıkların dışında tutarak biraraya getirebilmiştir? Yalnız İslâm öğretisidir bunu gerçekleştiren. İslâm dininin bu buyruğu insana öğretildiğinden beri, insanların tanık olduğu, insanların yaşadığı uluslararası tek olgu budur. 
‘Yer’ yaklaşımıyla anlatım: Değişmeyen tek evrensel, uluslararası ‘yer’, Mekke’dir. Başka hangi öğretinin, değişmeyen böyle evrensel ‘yer’i vardır? Dine inanmış her insan, ömründe bir kez bu toplantıya katılmanın özlemiyle yaşar. Çünkü, en az bir kez oraya katılmakla varoluş nedenimizin bilincine gerçekten varmış olacağız. Biz inanmışlar böyle düşünüyoruz. Yaşamımızı yeni atılımlarla donatan nedenlerden biri oluyor bu uluslararası toplantıya katılma istemi. Günlük yaşantımızla, bu uluslararası toplantıya katılma istemi bütünlüyor birbirini. Soru: İslâm öğretisi dışında, hangi öğreti, inanmışlarını, uluslararası toplantıya katılma istemiyle yüreklendiriyor? Yalnızca İslâm düşüncesi ki, inanmışlarının, bu uluslararası toplantıya, yaşamları boyunca bir kez olsun katılmaları yükümlülüğünü getiriyor.
Şimdilerde, Hac’la, uluslararası edebiyat, sanat, bilim, politika alanlarında bir canlılık, sağlanamıyorsa, bu, öğretinin eksikliğinden değil, bizim kusurumuzdandır. Tüm İslâm ulusları, Hac’cı çağın beklediği dayanışma içinde usavurabilirlerse, hem kendi yılgılarından kurtulabilme olanağına kavuşabilecekler, hem de birbirlerini daha iyi anlayabileceklerdir. Ne denli yabancılaştırılma eylemleriyle sarsılmış olurlarsa olsunlar, tüm İslâm ulusları, Batı emperyalizmine direnişin ortak çizgisi üzerinde bulunuyorlar. Birbirimize öğreteceğimiz, birbirimizden öğreneceğimiz uyarmalar, gerçekler olabilir. Hac, aslında, yadsımaya karşı inancın ve direnişin toplantısıdır, uluslararası düzeyde. 
Camus, “Bugünün tarihi, yıldırmadan başka bir şey bilmiyor. İnsanlar ortak birşeyleri olduğu ve bu şeyde her zaman buluşabilecekleri düşüncesiyle yaşar ve ancak bununla yaşamasını bilirler” der. İşte Hac, inanmışların, inanmayanlara, inanma gereğini topluca duyurmak için bir araya gelmeleridir, yılda bir kez, gözüpek bir duyarlıkla.”
Aralık 1973
BİAT II/NURİ PAKDİL